Zrównoważona i racjonalna gospodarka wodna składa się z szeregu działań mających na celu zarówno zapewnienie bezpieczeństwa narodowego w odniesieniu do zagrożeń hydrologicznych (powodzie i susze), łagodzenia skutków zmian klimatycznych, ochrony zasobów wodnych przed skutkami zmian klimatycznych, wykorzystania sektora energetyki wodnej w osiąganiu światowych oraz krajowych celów redukcji emisji dwutlenku węgla, budowania czystej energii dla przyszłych pokoleń, jak również zapewnienia odpowiedzialnego zarządzania zasobami wodnymi oraz rozwoju śródlądowych dróg wodnych jako kluczowego elementu międzynarodowych dróg wodnych i zeroemisyjnego transportu. Jedną z inwestycji wypełniającą powyższe cele jest budowa, na odcinku dolnej Wisły, Stopnia Wodnego Siarzewo.

Podstawowymi celami realizacji inwestycji w postaci budowy Stopnia Wodnego (SW) Siarzewo są: zwiększenie bezpieczeństwa powodziowego w dolinie Włocławsko-Ciechocińskiej poprzez zmniejszenie zagrożenia związanego z powodziami zatorowo-lodowymi i śryżowymi oraz zwiększenie ochrony przeciwpowodziowej poprzez zapewnienie trwałego bezpieczeństwa stopnia wodnego Włocławek w wyniku podniesienia poziomu wody na dolnym stanowisku stopnia oraz zapewnienie bezpieczeństwa ludności, ochrona ludzkiego zdrowia i mienia przed powodzią i suszą wraz z osiągnięciem korzyści dla społeczeństwa poprzez ochronę środowiska, a także zrównoważany rozwój, możliwy do osiągnięcia poprzez racjonalne gospodarowanie wodami. Dodatkowym, bardzo ważnym celem jest rozwój żeglugi śródlądowej, jako zrównoważonego transportu, zgodnego z międzynarodową Konwencją AGN, którą Polska ratyfikowała w 2017 roku. Dlaczego zatem konieczna jest pilna realizacja inwestycji? Poniżej prezentujemy tezy, które determinują, a  wręcz obligują nas do systematycznych i nieustających prac na rzecz jego realizacji.

Pobierz ulotkę tutaj: https://www.wody.gov.pl/images/Pliki_do_pobrania/Edukacja/Siarzewo_ulotka_3xDL.pdf

Projekt wyczekiwany przez społeczeństwo

Nowoczesne stopnie wodne są wielofunkcyjne i realizują szereg potrzeb różnych środowisk. Stanowią jeden z elementów racjonalnego gospodarowania wodami. Budowa stopnia Siarzewo jest wyczekiwana przez mieszkańców województwa kujawsko-pomorskiego, którzy od kilku dziesięcioleci konsekwentnie wyrażają swoje poparcie dla jej realizacji.

Jednym z organów popierającym budowę stopnia jest Sejmik Województwa Kujawsko-Pomorskiego, który począwszy od 1999 roku przyjął kilkanaście stanowisk i apeli, w których wzywał rząd do pilnej realizacji niniejszej inwestycji, wskazując przede wszystkim na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa publicznego mieszkańców Kujaw i Pomorza, jak również wsparcia rolnictwa poprzez realizację projektu dedykowanego nawadnianiu terenów rolniczych.

Silnym głosem wsparcia wypływającym z regionu było także zebranie przez Związek Ziemi Kujawskiej w Aleksandrowie Kujawskim (do 31.03.2017 r.) ponad 26 tys. podpisów popierających budowę stopnia wodnego Siarzewo w gminie Raciążek, oraz 102 tys. podpisów w tej sprawie w całym powiecie aleksandrowskim. Zebrane podpisy wskazują wyraźnie, że nastawienie społeczne do planowanej inwestycji jest pozytywne.

Inwestycję szeroko popiera również świat nauki, w tym m.in. przedstawiciele Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Politechniki Gdańskiej, Uniwersytetu Gdańskiego, Politechniki Warszawskiej, Politechniki Krakowskiej, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie oraz Instytutu Budownictwa Wodnego Polskiej Akademii Nauk oraz wiele stowarzyszeń i organizacji. Inwestycja, jak każde działanie, posiada również grono podmiotów i osób sprzeciwiających się budowie stopnia wodnego, wśród których najważniejszą rolę odgrywają organizacje ekologiczne skupione w Koalicji Ratujmy Rzeki

Projekt jest realizowany z bardzo dużą wrażliwością na kwestie środowiskowe. Nadzorują go doświadczeni naukowcy i eksperci,  wśród których są przyrodnicy i ekolodzy. Ponadto Inwestor w ramach przygotowań do realizacji inwestycji cały czas współpracuje ze wszystkimi interesariuszami realizacji projektu, którzy reprezentują wszystkie środowiska, począwszy od samorządowych, przez gospodarcze i naukowe, wsłuchując się w ich potrzeby w poszukiwaniu rozwiązań korzystnych dla wszystkich zainteresowanych.

Warto również podkreślić, że opracowana koncepcja programowo-przestrzenna jest powiązana z istniejącą infrastrukturą i uwzględnia elementy wpisania się w krajobraz, a projekt ma istotny wpływ na uwarunkowania społeczno-gospodarcze poprzez m.in. możliwość wykorzystania budowli do utworzenia przeprawy mostowej gwarantującej spójność terytorialną oraz aktywizację obszaru wokół koryta rzeki Wisły – terenów i sektorów związanych z gospodarką wodną oraz turystyką i rekreacją.

Stop suszy – woda dla rolnictwa szansą dla Kujaw

Przeciwdziałanie negatywnym skutkom zmian klimatu to jeden z najważniejszych celów realizacji inwestycji, ponieważ przez działanie erozyjne stopnia Włocławek obniżeniu uległo zwierciadło wody w rzece Wiśle, a w konsekwencji obniżyło się zwierciadło wód podziemnych użytkowego poziomu wodonośnego w obrębie doliny. Zasięg tych negatywnych zmian poziomu wód podziemnych obserwowany jest już w odległości kilku kilometrów od koryta rzeki Wisły. Planowana inwestycja spowoduje przywrócenie równowagi stosunków gruntowo-wodnych poprzez podniesienie poziomu wód podziemnych do poziomu sprzed ponad 40 lat, dzięki czemu nastąpi renaturyzacja dna doliny. Budowa stopnia wyeliminuje również dobowe wahania stanów wody w korycie rzeki, które są obecnie odczuwane na odcinku ok. 200 km.

Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego coraz bardziej uwidaczniają się skutki suszy. Deficyt wody opadowej dotyka producentów rolnych z regionu kujawsko-pomorskiego, Wielkopolski, a przede wszystkim żyznych Kujaw. Inwestycja stworzy warunki dla ujęcia wody w celu nawadniania Kujaw.   

W ww. zakresie w roku 2021 staraniem szerokiego grona ekspertów, przy koordynacji Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego, powstało niezależne opracowanie pt. Woda dla Kujaw – żywność dla Polski, które wskazało na konieczność realizacji takiego przedsięwzięcia i korzystanie z wód Wisły do nawadniania rolniczego, przy czym jedno z trzech ujęć miało korzystać z wód nowego zbiornika. Zadanie to pozostaje ważnym aspektem w polityce rozwojowej regionu. Niniejszy projekt, który jest komplementarny do budowy stopnia Siarzewo, przedstawia koncepcję wzmocnienia bezpieczeństwa żywnościowego Polski poprzez uporządkowanie gospodarki wodnej na obszarze Kujaw w południowej części województwa kujawsko pomorskiego, co ma nastąpić za pomocą zróżnicowanych działań, z których najważniejszym będzie transfer wody służącej do nawodnień rolniczych z Wisły w ilości do 200 mln m³ rocznie. Oprócz stworzenia sprzyjających warunków prowadzenia gospodarki rolnej, koncepcja uwzględnia także inne istotne cele, m.in. wsparcie procesu transformacji energetycznej Wielkopolski Wschodniej oraz zabezpieczenie wody dla przemysłu chemicznego o ważnym znaczeniu dla gospodarki kraju.

Wody jest mało i należy ją retencjonować

Projekt wychodzi naprzeciw racjonalnemu gospodarowaniu zasobami wodnymi. Średni roczny odpływ wód powierzchniowych wynosi w Polsce ok. 62 mld m³, co w przeliczeniu na jednego mieszkańca daje roczny zasób 1600 m³ wody, tj. prawie trzykrotnie mniej, aniżeli wynosi średnia wartość europejska. Dzięki budowie kolejnego zbiornika nastąpi zwiększenie możliwości wykorzystania zasobów wodnych przez ich retencjonowanie. Łączna pojemność całkowita wszystkich zbiorników retencyjnych w Polsce wynosi 4 mld m³ wody, co stanowi jedynie ok. 7% średniego rocznego odpływu.

Projekt stworzy również możliwość przerzutu wody ze zbiornika Siarzewo do Konińskiego Zagłębia Węgla Brunatnego w celu rekultywacji wyrobisk pokopalnianych. 

Stopień Wodny Siarzewo będzie pełnił ważną funkcję w ochronie przed powodzią, co zostało jednoznacznie zdefiniowane w celu inwestycji

Powszechnie powódź jest utożsamiana z przejściem fali wezbraniowej, ale należy również pamiętać o powodziach wywołanych zatorami lodowymi, które są typowe dla nizinnych odcinków rzek w klimacie występującym w Polsce. Na ww. odcinkach rzek następuję zmniejszenie spadku podłużnego dna koryta, a przez to zmniejszenie prędkości strumienia, co sprzyja powstawaniu zjawisk lodowych, w tym powstawaniu pokrywy lodowej i śryżu. W połączeniu z niekorzystnym ukształtowaniem koryta rzeki zarówno w przekroju poprzecznym jak i podłużnym oraz niekorzystnymi warunkami pogodowymi o nieszczęście nietrudno.

Zatem zabezpieczenie powodziowe można zasadniczo podzielić na dwa obszary:

1. Zabezpieczenie przed powodzią wezbraniową, w której wyróżniamy:
   a) ochronę czynną, czyli tworzenie na drodze przepływu fali wezbraniowej systemu zbiorników mokrych i suchych, ale też innych zabiegów takich jak zalesienia czy małe zbiorniki na obszarach zurbanizowanych,
   b) ochronę bierną, która polega na zabezpieczeniu obszarów zagrożonych powodzią poprzez uregulowanie koryta, budowę wałów przeciwpowodziowych, budowę kanałów ulgi i polderów przepływowych.
2. Zimowa osłona poprzez działania niedopuszczające do powstania zatorów lodowych, poprzez kruszenie pokrywy lodowej i tworzenie warunków na jej swobodny spływ.

W przypadku SW Siarzewo oba wspomniane obszary ochrony maja duże znaczenie, choć z uwagi na nizinny charakter rzeki należy uznać, że większe znaczenie ma osłona zimowa.

Realizacja projektu będzie miała kluczowe znaczenie przeciwpowodziowe poprzez zapobieganie powodziom zimowym lodowym i lodowo-śryżowym na Wiśle przez zwiększenie głębokości i poprawienie warunków pochodu lodu oraz zapewnienie głębokości nawigacyjnej dla swobodnego przemieszczania się lodołamaczy i prowadzenia akcji lodołamania na całym odcinku Dolnej Wisły od ujścia aż do Płocka.

W wielu opracowaniach dotyczących bezpieczeństwa na wypadek niekorzystnego przebiegu zjawisk lodowych wykazano, że na odcinku Wisły poniżej Włocławka nie ma technicznie innego rozwiązania jak budowa zbiornika w wyniku czego nastąpi znaczna poprawa warunków pochodu lodów. Skoordynowanie akcji lodołamania prowadzonej na Dolnej Wiśle wraz z akcją lodołamania na Włocławku jest warunkiem niezbędnym do bezpiecznego przepuszczania lodu przez SW Włocławek, bez przygotowania do spływu lodu koryta poniżej Włocławka nie można prowadzić przepuszczania lodu przez jaz we Włocławku. Lodołamacze płyną z Gdańska do Włocławka i dołączają do prowadzenia akcji lodołamania wraz z flotyllą lodołamaczy stacjonujących na stopniu. Powstanie SW Siarzewo umożliwi, dzięki poprawie głębokości tranzytowej, akcję lodołamania na odcinku projektowanego SW Siarzewo i przejścia lodołamaczy z Dolnej Wisły do Włocławka. Jednocześnie w przypadku, gdy akcja lodołamania na zbiorniku Włocławek wymagałaby wsparcia większej liczby lodołamaczy, możliwy byłby transport lodołamaczy z RZGW z Gdańska przez śluzę na Włocławku.

Wracając do kwestii pochodu lodu, w ramach prac nad projektem w celu precyzyjnej analizy ruchu lodu zostało zlecone do wykonania eksperckie opracowanie pn. Modelowanie matematyczne dynamiki lodu na projektowanym zbiorniku Siarzewo oraz na rzece poniżej Stopnia Wodnego Siarzewo. Badaniami objęto odcinek rzeki Wisły od stopnia Włocławek w km 674,85 do km 715,00, tj. około 8 km poniżej osi stopnia Siarzewo. Na modelu zbiornika i dolnego stanowiska stopnia została wyznaczona trasa rynny do spławiania lodu, z uwzględnieniem minimalnej głębokości toru wodnego dla lodołamaczy tj. 1,80 m, wraz z wytypowaniem potencjalnych odcinków zatorowych.

W zakresie ochrony przed powodzią wezbraniową, w Koncepcji Programowo-Przestrzennej dla stopnia Siarzewo znajdują się informacje dotyczące dostępnej pojemności, którą można zarządzać na wypadek przejścia fali wezbraniowej. Biorąc pod uwagę różnicę pojemności przy MaxPP (maksymalny poziom piętrzenia) i MinPP (minimalnym poziomie piętrzenia) wynosi ona 35,6 mln m³. W porównaniu ze Zbiornikiem Włocławskim, którego analogiczna pojemność wynosi 137,0 mln m³, co stanowi 26 % i prawdopodobnie dlatego jest to wykorzystywane w negatywnym przekazie o „marginalnym” znaczeniu projektowanego SW Siarzewo w ochronie przed powodzią, przedstawiając jedynie ten jeden z aspektów, tj. jego wpływu na redukcję fali powodziowej. Należy jednak zaznaczyć, że pomimo jego mniejszej pojemności powodziowej, jego rola w redukcji fali powodziowej jest wykazana, a dodatkowo jest wzmacniana poprzez współdziałanie ze zbiornikiem Włocławskim. Współpraca obu stopni będzie wpływała korzystnie nie tylko na redukcję fali wezbraniowej, ale również na jej przebieg w czasie. Ponadto, należy wskazać, że na całym ponad 30 km odcinku pomiędzy stopniami  zostanie zagwarantowana trwała ochrona bierna terenów (obwałowania i zapory boczne), które są zaprojektowane dla bezpiecznego przejścia fali wezbraniowej.

Podjęcie akcji powodziowej następuje z chwilą przekroczenia stanów ostrzegawczych. Aby jednak nie dopuścić do powodzi lub zminimalizować jej skutki już wcześniej podejmuje się działania. Przed nadejściem fali wezbraniowej należy przygotować Zbiornik Włocławski na przyjęcie fali. Przygotowanie zbiornika polega na obniżeniu piętrzenia do MinPP, przy czym osiągnięcie poziomu minimalnego zależy od prognozy hydrologicznej i spodziewanej objętości fali powodziowej. Planowane opróżnienie zbiornika Włocławskiego odbywa się przez elektrownię maksymalnym przełykiem lub zrzutem jałowym przez jaz. Takie same czynności wykonywane będą na zbiorniku Siarzewo, gdzie planowane opróżnienie zbiornika Siarzewo odbywać się będzie również przez elektrownię z maksymalnym jej przełykiem. Współpraca obu stopni wodnych wpłynie korzystnie na wyrównanie przepływów i ograniczy zjawisko erozji dennej na odcinku rzeki poniżej stopni wodnych.

Na zakończenie trzeba zwrócić uwagę na często pomijany aspekt, a mianowicie, zdefiniowana w celu inwestycji funkcja zabezpieczenia przed katastrofą stopnia Włocławek poprzez podniesienie i ustabilizowanie poziomu wody dolnej (podparcie stopnia) ma również istotne znaczenie w kontekście ochrony przed powodzią. Należy przypomnieć, że SW Włocławek funkcjonuje niezgodnie z pierwotnymi założeniami - miał pracować w kaskadzie a pracuje samotnie, stąd dochodzi do zwiększenia erozji poniżej Włocławka. Wszelkie zagrożenia utraty stateczności zapór czy budowli istniejącego obiektu będą wymuszały obniżenie poziomu piętrzenia na Zbiorniku Włocławskim i utratę obecnych funkcji, w tym: produkcji energii, utrzymania warunków żeglugowych, zapewnienia poboru wody z ujęć na zbiorniku, a także ochrony przed powodzią, a do tego nie można dopuścić. W takim przypadku wystąpi ogromne ryzyko powodzi na całym odcinku Dolnej Wisły od Wyszogrodu do ujścia, a straty będące wynikiem wystąpienia powodzi będą nieporównywalnie większe, niż nakłady inwestycyjne na budowę SW Siarzewo, który będzie inwestycją nowoczesną i ekologiczną.

Wobec powyższego przedmiotem inwestycji jest zapewnienie trwałego bezpieczeństwa stopnia wodnego Włocławek, poprzez podniesienie poziomu zwierciadła wody dolnej tego stopnia,
w wyniku spiętrzenia wody przez nowobudowany stopień wodny, piętrzący wodę
do rzędnej 46.0 m. n. p. m . Cofka nowego stopnia „podeprze” stopień Włocławek, zmniejszając jego wysokość piętrzenia, a dzięki temu zmniejszając parcie hydrostatyczne na korpus zapory ziemnej wynikające z różnicy poziomów wody górnej i dolnej. Tym samym nastąpi trwała poprawa warunków pracy stopnia wodnego Włocławek i przywrócenie warunków, na jakie był projektowany istniejący stopień Włocławek.

SW Siarzewo zapewni stabilny przepływ wody i rumowiska w Wiśle

Zastosowanie niskiego progu (Jambora), wolnoobrotowych turbin o osi poziomej oraz zamknięć segmentowych z klapą spowoduje, że stopień będzie w niewielki sposób zmieniał reżim przepływu wód i rumowiska, a jak już wspomniano, będzie jedynie stabilizował poziom wody w okresie przepływów średnich i niskich. Przejścia wód wielkich i powodziowych wraz z transportem rumowiska będą się odbywały bez zakłóceń przez wszystkie obiekty stopnia, w tym całe światło jazu, odpowiadającej aktualnej szerokości koryta Wisły w rozpatrywanym przekroju. Konstrukcja zamknięć umożliwi także bezpieczne przepuszczanie lodu w okresach zimowych.

Ograniczenie tempa erozji dennej koryta Wisły będzie zapewnione poprzez  wyrównanie przepływów i umożliwienie transportu rumowiska. Skutkować to będzie również zwiększeniem poziomu bezpieczeństwa stopnia wodnego Włocławek – doprowadzenie warunków pracy zapory do stanu projektowanego poprzez podniesienie poziomu wody na dolnym stanowisku. Należy pamiętać, że ograniczenie erozji wpłynie na wyeliminowanie wielu niekorzystnych aspektów związanych z gospodarką wodną Miasta Włocławek, w tym przede wszystkim: likwidacją Portu Zimowego i Letniego we Włocławku, odsłonięciem dna wzdłuż bulwarów, osiadaniem podpór mostu drogowego, koniecznością pogłębiania dna Wisły w rejonie przystani wioślarskiej, trudnościami w eksploatacji ujęcia wody dla firmy Anwil S.A., a także zagrożeniem rozmycia dna w rejonie przekroczeń rurociągów strategicznych.

Ograniczenie tempa erozji dennej koryta Wisły przez wyrównanie przepływów i umożliwienie transportu rumowiska zostało przeanalizowane przez Instytut Budownictwa Wodnego PAN w Gdańsku w opracowaniu pn. Symulacje numeryczne prognozy erozji (deformacji) koryta Wisły poniżej stopnia wodnego Siarzewo wraz ze wskazaniem rozwiązań technicznych ograniczających erozję. Celem zadania było określenie wartości obniżenia dna i zwierciadła wody poniżej stopnia w wyniku erozji po wyznaczonych okresach eksploatacji i dla różnych wariantów realizacji Kaskady Dolnej Wisły, ze względu na konieczność określenia projektowanych rzędnych wypadów jazu, elektrowni wodnej i śluzy żeglugowej.

Inwestor w ramach prac analitycznych zlecił ponadto wykonanie opracowania eksperckiego pn. Weryfikacja kompozycji stopnia wodnego Siarzewo w warunkach przepływów ustalonych i nieustalonych z uwzględnieniem ruchu rumowiska. Celem modelowania matematycznego było dostarczenie danych, które będą wykorzystane do weryfikacji przez Inwestora kompozycji stopnia Siarzewo, głównie w aspekcie funkcjonowania śluzy żeglugowej z awanportami w warunkach przepływów ustalonych i nieustalonych (dla przepływów wielkiej wody) z uwzględnieniem ruchu rumowiska wleczonego. Wyniki symulacji numerycznych mają pozwolić w szczególności na ustalenie układu strug powierzchniowych, niezbędnych np. do określenia wpływu wlotu/wylotu do/z koryta obejścia na bezpieczną żeglugę w awanporcie górnym i dolnym, rozkładu prędkości i potencjalnych zmian dna w newralgicznych obszarach, np. górne stanowisko elektrowni wodnej, wejście do awanportu górnego (pod względem zagrożenia depozycją rumowiska), określenie pola prędkości poniżej stopnia, wstępne oszacowanie zjawisk erozyjnych na stanowisku dolnym.

Należy jeszcze dodać, że praca stopnia wodnego ma znaczenie dla niskich i średnich przepływów w rzece. Przy wyższych przepływach, szczególnie przy przepływach wielkich wód, zamknięcia segmentowe będą podnoszone, a rzeka będzie płynęła bez zakłóceń i bez żadnych barier, tak jakby stopnia tam nie było.

Czysta energia dla przyszłych pokoleń

Wykorzystanie sektora energetyki wodnej jest kluczowe w osiąganiu światowych oraz krajowych celów redukcji emisji dwutlenku węgla oraz budowaniu infrastruktury do produkcji czystej energii dla przyszłych pokoleń.

Elektrownia wodna zlokalizowana na stopniu wodnym Siarzewo o mocy do 80 MW wyprodukuje rocznie 315 GWh, co bardzo korzystnie wpłynie na strukturę produkcji energii w tzw. miksie energetycznym Polski, a także zapewni bezpieczeństwo rozruchu elektrowni konwencjonalnych w przypadku wystąpienia blackoutu, czyli awarii systemu elektroenergetycznego. Energia pozyskiwana z wody to energia czysta, która nie emituje substancji szkodliwych w postaci pyłów i gazów, nie wytwarza odpadów i zanieczyszczeń oraz nie emituje hałasu. Ponadto to także energia dyspozycyjna i sterowalna, która może być akumulowana w zbiornikach, wielokrotnie przetwarzana i może zaspokajać zapotrzebowanie szczytowe, a jednostkowe koszty operacyjne elektrowni wodnej są wielokrotnie niższe od wszystkich pozostałych rodzajów.

Warto zauważyć, że tylko jedna elektrownia, która ma zostać wybudowana w Siarzewie wyeliminuje 250 tys. ton emisji dwutlenku węgla, 90 ton tlenku węgla oraz 12 ton pyłu zawieszonego w atmosferze, a jej charakter pracy będzie przepływowy (podobnie jak elektrowni na stopniu Włocławek, która w 2002 r. zaprzestała pracy w systemie szczytowo-interwencyjnym).

Wykorzystanie potencjału hydroenergetycznego rzeki Wisły nastąpi w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony poprzez: eksploatację elektrowni wodnej Siarzewo, jak również doprowadzenie warunków pracy elektrowni na stopniu wodnym Włocławek do stanu projektowanego.

Śródlądowy transport wodny

Budowa stopnia wodnego wpłynie korzystnie na realizację zadań związanych z dostosowaniem polskich śródlądowych dróg wodnych do kategorii szlaków żeglugowych o znaczeniu międzynarodowym, do którego Polska zobowiązała się ratyfikując w 2017 r. Europejskie porozumienie o głównych śródlądowych drogach wodnych o znaczeniu międzynarodowym (AGN). Rewitalizacja dróg wodnych wpisuje się także w cele Europejskiego Zielonego Ładu oraz Białej Księgi Transportu Komisji Europejskiej, czyli dokumentach dążących do osiągnięcia konkurencyjnego i oszczędnego zasobowo systemu transportu, gdzie żegluga śródlądowa stawiana jest za najbardziej ekologiczny i ekonomicznie uzasadniony środek transportu.

Dolna Wisła w ramach zadań Unii Europejskiej stanowi fragment Międzynarodowej Drogi Wodnej E40, która powinna łączyć Morze Czarne z Morzem Bałtyckim, a także Międzynarodowej Drogi Wodnej E70 łączącej Morze Północne z Morzem Bałtyckim. Zabudowę hydrotechniczną dolnego odcinka Wisły uznać należy za niezbędny warunek zapewnienia parametrów klasy międzynarodowej oraz aktywizacji transportowej rzeki.

Zapewnienie kolejnego ponad 30 km odcinka drogi wodnej w co najmniej IV klasie żeglugowej zapewni z jednej strony możliwość dotarcia lodołamaczy do Zbiornika Włocławskiego, natomiast z drugiej strony – wraz z uwzględnieniem pozostałych – aktualnie procedowanych programów dla Wisły (m.in. Krajowym Programem Żeglugowym i Programem wieloletnim Kompleksowe zagospodarowanie Dolnej Wisły), zapewni możliwość prowadzenia regularnej żeglugi na wskazanym odcinku przez znaczną część roku. Należy podkreślić, że zainteresowanie uruchomieniem transportu wodnego na dolnej Wiśle wykazuje wiele podmiotów gospodarczych z regionów nadwiślańskich, jak również trójmiejskie porty morskie oraz lokalne samorządy.Na przykład Gmina Solec Kujawski planuje budowę nabrzeża przeładunkowego na Wiśle wraz z zapleczem logistyczno-magazynowym, mającego na celu obsługę portów w Gdańsku i Gdyni.

W kontekście całej Międzynarodowej Drogi Wodnej E40 należy jednocześnie zaznaczyć, że aktualna sytuacja geopolityczna i trwający konflikt za wschodnią granicą skłaniają do skupienia się w pierwszej kolejności na wykorzystaniu transportu wodnego na odcinku Wisły od Gdańska do Warszawy, który w znacznym stopniu odciąży system drogowy i kolejowy, jak również pozwoli obniżyć koszty zewnętrzne, emisję gazów cieplarnianych oraz zredukuje koszty walki z hałasem.

Korzyści z żeglugi śródlądowej

Wszystkie działania PGW Wody Polskie, mające na celu poprawę warunków dla transportu wodnego śródlądowego, wpisują się w cele tzw. Europejskiego Zielonego Ładu, ponieważ wpływają na ograniczenie negatywnego wpływu transportu na środowisko. Za gałęzie transportu przyjazne środowisku w Unii Europejskiej uznaje się transport morski, żeglugę śródlądową oraz kolej. W tzw. Białej Księdze Komisji Europejskiej, czyli w dokumencie pn. Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu – dążenie do osiągnięcia konkurencyjnego i oszczędnego zasobowo systemu transportu, żegluga śródlądowa stawiana jest za najbardziej ekologiczny i ekonomicznie uzasadniony środek transportu.

Żegluga śródlądowa jest bardziej przyjazną dla środowiska gałęzią transportu, niż transport drogowy. Przewagą transportu śródlądowego wodnego jest m.in. mniejsze zanieczyszczenie środowiska, gdyż emituje najmniej zanieczyszczeń ze względu na przewożony tonaż. Porównując poszczególne gałęzie transportu wynika co następuje: drogowy ciągnik siodłowy 1,14 eurocent/tkm, lokomotywa elektryczna 0,16 eurocent/tkm, lokomotywa spalinowa 0,14 eurocent/tkm, barka motorowa spalinowa 0,13 eurocent/tkm [źródło: Handbook for external book of transport, 2019 r.]. W tym kontekście należy zauważyć, że transport wodny śródlądowy odpowiada jedynie za ok. 1,8% emisji w sektorze transportu w Unii Europejskiej, co czyni tą gałąź, obok transportu kolejowego, za najbardziej efektywną pod względem środowiskowym. Ponadto transport wodny śródlądowy cechuje się niższymi kosztami, ponieważ przy tym samym nakładzie energii statkiem można przewieźć tonę ładunku na odległość 370 km, pociągiem – 300 km, a samochodem ciężarowym – tylko 100 km.

Dodatkowo żegluga śródlądowa w zakresie pozostałych kosztów zewnętrznych nie generuje kosztów walki z hałasem, a poziom kosztów wypadków komunikacyjnych jest minimalny - zgodnie z metodyką Centrum Unijnych Projektów Transportowych w zakresie zanieczyszczenia hałasem koszt jednostkowy wynosi dla transportu: drogowego – 5,36 zł/1000tkm, kolejowego – 2,98 zł/1000tkm, a wodnego śródlądowego – 0,00 zł/1000tkm. Natomiast koszt jednostkowy wypadków to: transport drogowy – 30,39 zł/1000tkm, transport kolejowy – 0,60 zł/1000tkm i transport wodny śródlądowy – 0,00 zł/1000 tkm.

Modernizacja śródlądowych dróg wodnych przyczyni się także pod względem gospodarczym m.in. do wzrostu konkurencyjności portów morskich ujścia Odry i ujścia Wisły, które w odróżnieniu od większości portów Basenu Morza Bałtyckiego, posiadać będą żeglugę śródlądową jako gałąź transportu zaplecza. Jeden statek lub zestaw śródlądowy, poruszający się po drogach wodnych klasy Va, posiada ładowność od 1500 do 3000 ton. To znaczy, że jego zdolność przewozowa wynosi tyle, ile zdolność przewozowa od 60 do 120 samochodów ciężarowych typu TIR. Ponadto żegluga śródlądowa jest predysponowana do transportu ładunków ponadnormatywnych. Tego typu ładunki regularnie przewożone są na Odrzańskiej Drodze Wodnej, a od początku roku widzimy wzmożone zainteresowanie niniejszymi usługami również na drodze wodnej rzeki Wisły, gdzie przykładowo dzięki transportowi wodnemu śródlądowemu w relacji Gdańsk – Płock przetransportowany został element ważący 850 t.

Jednocześnie należy zaznaczyć, że w przypadku drogi wodnej rzeki Wisły przygotowano również analizy ekonomiczne w ramach Studium wykonalności dla kompleksowego zagospodarowania międzynarodowych dróg wodnych: E‐40 dla  rzeki Wisły  na  odcinku  od  Gdańska  do Warszawy, E‐40  od Warszawy  do  granicy  Polska‐Białoruś (Brześć)  oraz  E‐70  na  odcinku  od Wisły  do  Zalewu Wiślanego (Elbląg), wskazujące na opłacalność rozwoju szlaków żeglownych. Przeprowadzono analiza kosztów i korzyści wykazała, że każda złotówka wydatkowana na budowę polskiego odcinka drogi wodnej E-40 wygeneruje 2,81 zł.

Rozwiązania proekologiczne

Rzeka Wisła w dolnym biegu nie jest rzeką naturalną, pozbawioną jakiejkolwiek zabudowy, dziko płynącą.  Działania inwestycyjne i utrzymaniowe dotyczą rzeki, która przez wieki była regulowana, a jej doliny stopniowo zabudowywane. Na skutek wieloletnich zaniedbań infrastruktura rzeczna ulegała stopniowej degradacji, zagrażając zamieszkującym w jej pobliżu mieszkańcom. Dlatego też istniejącą od dziesiątek lat zabudowę należy modernizować i systematycznie utrzymywać, a tam gdzie jest to wymagane, realizować również nowe zadania.

Najlepsze dostępne techniki planowane w ramach projektu mają ograniczyć do akceptowalnego minimum negatywne oddziaływanie tego przedsięwzięcia na środowisko.

Realizacja zaplanowanych działań inwestycyjnych jest zgodna z obowiązującymi przepisami prawa oraz wydaną przez RDOŚ w Bydgoszczy Decyzją o środowiskowych uwarunkowaniach. Celem postępowania w przedmiocie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach jest bowiem m.in. zbadanie wpływu inwestycji na środowisko oraz zobowiązanie inwestora do realizacji działań kompensacyjnych, których celem jest uniknięcie/zapobieżenie szkodzie w środowisku, a które muszą być zrealizowane przed przystąpieniem do realizacji przedsięwzięcia objętego decyzją o środowiskowych uwarunkowaniach (zgodnie m.in. z art. 82 ustawy OOŚ). W decyzji organu pierwszej instancji takie warunki zawarto na 52 stronach, w których zadbano o właściwe zabezpieczenie szlaków migracji ryb poprzez szereg różnego rodzaju przepławek w konstrukcji obiektu. Ponadto w ramach działań minimalizujących i kompensujących dla środowiska nakazano m.in. ciągły monitoring przedrealizacyjny w zakresie występujących siedlisk przyrodniczych i ornitofauny oraz analizy fito- i zooplanktonu, pozostających w zakresie oddziaływania przedsięwzięcia, zapewnienie kompensacji zagrożonych zniszczeniem płatów łęgów wierzbowych, topolowych, olszowo-jesionowych, kompensację zbiorników wodnych, siedliska płazów, kompensację siedliska bytowania kozy i różanki, kompensację siedliska bytowania minoga rzecznego oraz kompensację łososia atlantyckiego. W zakresie należytej staranności o ciągłość morfologiczną i przyrodniczą ekosystemu rzecznego Wisły oraz w dialogu ze środowiskami organizacji ekologicznych, wędkarzy i branży rybackiej decyzja RDOŚ w Bydgoszczy nakazała m.in. budowę dwóch przepławek uniwersalnych typu szczelinowego, dostosowanych parametrami do przechodzenia różnych gatunków ryb i organizmów wodnych, włączając w to duże osobniki jesiotra, jak również o to, by ryby migrujące w dół rzeki zostały zabezpieczone przed dostaniem się do elektrowni przez zainstalowaną na stanowisku górnym podwodną barierę elektryczną. Oba koryta będą miały poszerzone lejkowate wloty. Wyloty obu koryt zlokalizowane będą w pobliżu wylotu przepławek i wzniesione nieznacznie ponad przeciętne poziomy wody w stanowisku dolnym, co powoduje efekt wabiący dla ryb wchodzących do przepławek. Dla węgorzy poruszających się blisko dna w centralnej części zbiornika zostanie zaprojektowany przewód rurowy z wlotem w lewym przyczółku jazu przy dnie i wylotem w pobliżu wylotu przepławki dla ryb łososiowatych. Drugi taki przewód dla węgorzy poruszających się przy lewym brzegu zostanie zaprojektowany przy dnie pod wlotem do koryta ryb migrujących w dół rzeki zespolonym z przepławką uniwersalną. Jego wylot znajduje się wyżej w początkowej części przewodu wody uzupełniającej.

Dla planowanego stopnia wodnego Siarzewo zaprojektowano także koryto obejścia, które ma być głównym elementem zabezpieczającym ciągłość ekologiczną rzeki. Planuje się utworzenie w dolinie korytarza ekologicznego w postaci koryta rzeki o parametrach zbliżonych do rzeki przynależnej do krainy brzany lub lipienia, o dnie żwirowym. Obiekt będzie miał kilka kilometrów długości, aby osiągnąć odpowiedni dla takiej krainy rybnej spadek koryta przy różnicy wysokości zwierciadeł wody pomiędzy nowoprojektowanym zbiornikiem a rzeka Wisłą poniżej stopnia wodnego. Przepływ średni koryta obejścia będzie wynosił ok. 20 m³/s. Budowlę planuje się wykonać jako koryto żwirowe o parametrach zbliżonych do naturalnych (koryto w sekwencji „bystrze-ploso”, o zróżnicowanej głębokości i szerokości), z poziomem zalewowym na obu brzegach. Tak zaprojektowane koryto obejścia pozwoli na swobodną migrację ryb w ok. 80%.

Realizacja inwestycji wymaga również budowę koryta obejścia na istniejącym stopniu wodnym we Włocławku, co przyczyni się niewątpliwie do poprawy warunków migracyjnych troci, łososia i certy. Powyższe rozwiązania będą zapewniały korytarz morfologiczny dla rzecznej flory i fauny.

Decyzja środowiskowa i aktualny stan jej procedowania

Przedsięwzięcie pn. Budowa stopnia na Wiśle poniżej Włocławka, posiada decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach nr 124/2017 wydaną 29 grudnia 2017 r. przez Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Bydgoszczy wraz z rygorem natychmiastowej wykonalności, który uprawnia do prowadzenia prac przygotowawczych, co obecnie realizuje Inwestor. Aktualnie sprawa została przekazana przez Minister Klimatu i Środowiska Generalnemu Dyrektorowi Ochrony Środowiska, który ponownie prowadzi postępowanie odwoławcze od decyzji Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Bydgoszczy. Jednocześnie GDOŚ odmówił wstrzymania rygoru natychmiastowego wykonania decyzji RDOŚ w Bydgoszczy. Należy podkreślić, że uzyskanie przez Inwestora rygoru natychmiastowej wykonalności w odniesieniu do decyzji środowiskowej nie jest jednoznaczne z wydaniem pozwolenia na budowę, umożliwiającego faktyczne przystąpienie do realizacji inwestycji.

Koszt realizacji inwestycji

Projekt to odpowiedź na społeczne zapotrzebowanie. Pandemia i obecne uwarunkowania gospodarcze wpłynęły znacząco na wzrost kosztów realizacji każdej inwestycji, w tym również ww. projektu. Realizacja inwestycji to redukcja kosztów zagrożeń, rozwój energetyki odnawialnej i transportu oraz wzrost dochodów państwa i rozwój regionalny. Przewidywany koszt inwestycji wyniesie 7,55 mld zł. Projekt będzie realizowany do 2032 r. W tym celu Ministerstwo Infrastruktury proceduje program wieloletni pod nazwą „Kompleksowe zagospodarowanie Dolnej Wisły”.

Podsumowanie

Należyte zabezpieczenie przeciwpowodziowe dolnego odcinka Wisły, wyeliminowanie niekorzystnego działania pojedynczego stopnia wodnego we Włocławku i przeciwdziałanie negatywnym zmianom klimatycznym to główne przesłanki mówiące o konieczności budowy Stopnia Wodnego Siarzewo, który poza wymienionymi celami przyniesie wiele innych – wymiernych i niewymiernych – korzyści społecznych (m.in. hydroenergetyka, transport wodny i turystyka). Polska jako kraj dynamicznie się rozwijający musi uwzględniać i wykorzystywać zrównoważone i racjonalne podejście do gospodarowania wodami, które będzie odpowiadać na potrzeby jego mieszkańców w wielu dziedzinach życia społecznego, w poszanowaniu zasad wynikających z krajowych i międzynarodowych przepisów ochrony środowiska, w tym wymogów dotyczących istnienia gatunków i obszarów chronionych, objętych programem Natura 2000.

Jednym z szerokiego wachlarza zadań i kompetencji Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie jest prowadzenie działań edukacyjnych i rzetelne informowanie społeczeństwa o zakresie prowadzonych działań, w związku z czym zobligowani jesteśmy do przedstawiania faktów i danych, które odzwierciedlają aktualny stan wiedzy i wykorzystują najnowsze rozwiązania techniczne w prowadzonych przez nas inwestycjach.

Przemysław Sobiesak, Krzysztof Wrzosek, Żaneta Marciniak-Zwolińska, Łukasz Pieron, Leszek Turowski – Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie